Krzysztof Arciszewski w służbie niderlandzkiej i polskiej

Temat Dnia

W dniu 9 grudnia 1592 roku w Rogalinie nad Wartą urodził się Krzysztof Arciszewski, późniejszy generał artylerii wojsk holenderskich i wojsk Rzeczypospolitej, poeta oraz pisarz.

Pochodził z ariańskiej rodziny szlacheckiej. Jego rodzicami byli Eliasz Arciszewski herbu Prawdzic i Helena z Zakrzewskich.

Pierwsze nauki pobierał w Śmiglu, gdzie znajdowała się szkoła Braci Polskich. Od 1608 r. naukę kontynuował we Frankfurcie nad Odrą. Jako młody człowiek wziął udział w wyprawie inflanckiej hetmana polnego litewskiego Krzysztofa Radziwiłła, na którego dworze służył od 1619 roku, i który stał się jego protektorem. Cztery lata później za okrutne zabójstwo został skazany na infamię oraz banicję. Razem z bratem zamordował adwokata Kaspra Jaruzela

Brzeźnickiego, który zajął dobra rodziny Arciszewskich, kiedy ta nie mogła spłacić długów. Procesy sądowe przypieczętowały bankructwo rodziny. Krzysztof Arciszewski – po bezskutecznych próbach wymuszenia na Brzeźnickim rezygnacji z przejętego majątku– urządził na niego zasadzkę i zaciągnął pod szubienicę w Poninie. Gdy Brzeźnicki odmówił zwrotu dóbr, Arciszewski wypalił do niego z rusznicy i wyrwał mu język. Zmuszony za karę do wyjazdu z kraju udał się do Holandii i zamieszkał w Hadze. Zmienił wtedy wyznanie z ariańskiego na kalwińskie. W Holandii, dzięki wsparciu finansowemu hetmana Radziwiłła, rozpoczął studia w dziedzinie inżynierii wojskowej i artylerii. Studiował również nawigację na uniwersytecie w Lejdzie. Jako ochotnik walczył w odsieczy Bredy pod dowództwem księcia Maurycego Orańskiego.

W jednym z listów do hetmana Krzysztofa Radziwiłła opisał swój spacer po dnie Morza Północnego w pobliżu Scheveningen, które wówczas było odrębną od Hagi wioską. Z opisu wynika, że skafander pozwalał na swobodne ruchy nurka. O ile opisywane wydarzenia były prawdziwe, to Krzysztof Arciszewski prawdopodobnie jako pierwszy człowiek w historii nurkował przez kilka godzin w morzu.

Swoje studia w dziedzinie artylerii Arciszewski kontynuował w Paryżu, a w roku 1629 w oddziałach kardynała Richelieu zdobywał protestancką twierdzę La Rochelle.

Do Polski nadal nie mógł wrócić, więc pod koniec 1629 r. wstąpił do służby holenderskiej w Kompanii Zachodnioindyjskiej w stopniu kapitana. Do Brazylii dopłynął razem z ekspedycją wysłaną przeciwko Hiszpanii i Portugalii. Brał udział w kilku bitwach i potyczkach. Pod jego dowództwem zajęto wyspę Itamaracá. Za swoją odwagę szybko awansował do stopnia majora, a w krótkim czasie został pułkownikiem. Powierzono mu także stanowisko zastępcy naczelnego wodza, którym był wówczas Sigismund von Schkoppe. Arciszewski wykazał się talentem wojskowym zdobywając Fort Oranje, twierdzę Arrayal (Castello Real) i Porto Calvo. Brał udział w oblężeniu Nazareth.

W 1637 roku został wicegubernatorem holenderskiej Brazylii, a przez pewien czas pełnił tam funkcję wodza naczelnego sił holenderskich. Do powrotu Arciszewskiego na kontynent doprowadził konflikt z gubernatorem hrabim Maurycym de Nassau-Siegen. Mimo, że Stany Generalne nie uznały tej decyzji, to sam Arciszewski, już wtedy generał, poprosił o dymisję.

Krzysztof Arciszewski w czasie swojego pobytu w Ameryce Południowej prowadził notatki, a swoje spostrzeżenia na temat plemion indiańskich  przesłał do zaprzyjaźnionego naukowca Gerarda Vossa. W 1642 roku w Amsterdamie ukazało się dzieło Vossa „De theologia gentili et physiologia christiana sive de origine et progressu idolatriae”, w którym cytował on całe fragmenty zapisków Polaka. Krzysztof Arciszewski mógł wrócić do kraju w 1646 r., kiedy król Władysław IV Waza zaproponował mu objęcie dowództwa artylerii koronnej. Dwa lata później wybuchło powstanie kozackie pod dowództwem Bohdana Chmielnickiego i Arciszewski uczestniczył w walkach z kozakami i Tatarami.

We wrześniu 1648 roku dowodził obroną Lwowa. Rok później brał udział w odsieczy Zbaraża i walczył w bitwach pod Zborowem i Piławcami. Wojna dała mu okazję do wykorzystania swojego doświadczenia militarnego. Arciszewski wprowadził wówczas wiele reform i udoskonaleń w dziedzinie artylerii i budowy fortyfikacji.

Krzysztof Arciszewski zrezygnował ze służby w 1650 r. po konflikcie z kanclerzem wielkim koronnym Jerzym Ossolińskim.

Zmarł sześć lat później w wieku 58 lat. Został pochowany w kościele braci czeskich w Lesznie. Niestety ani kościół, ani grób Arciszewskiego nie zachowały się po pożarze, który dotknął miasto.

Krzysztof Arciszewski był z pewnością postacią nietuzinkową. Oprócz zainteresowań wojskowych był autorem wierszy lirycznych związanych z opuszczeniem ojczyzny , modlitwy pokutnej w stylizacji psalmicznej, pieśni dziękczynnej  zatytułowanej „Rekurs z lndyjej do Niderlandu” oraz cyklu dwunastu sonetów, które uległy zniszczeniu w 1944 roku. Ponadto Arciszewski napisał traktat medyczny. Był również autorem listów i zaginionych pamiętników.

09.12.2018 GG Niedziela.NL