Zygmunt Gargas i działalność pierwszego Polskiego Biura Prasowego w Holandii (1914-1918)

Archiwum '19

Skończył się rok jubileuszowy stulecia odzyskania przez Polskę niepodległości. Wiele się na ten temat pisało i mówiło, zorganizowano koncerty, wystawy, projekcje filmów. W szkołach uczniowie mieli akademie i przedstawienia. Śpiewano patriotyczne pieśni. Zorganizowano konferencje i seminaria. Oczywiście na rynku ukazało się sporo książek i artykułów na temat bohaterów i wydarzeń tamtych czasów.

Przeglądając różne materiały natknęłam się na interesujący tekst o Polskim Biurze Prasowym, które działało w Hadze w czasie I wojny światowej. Była to prywatna inicjatywa Zygmunta Gargasa, którego interesująca biografia mogłaby stanowić temat filmu sensacyjnego.

Kim był Zygmunt Gargas?

Jeśli w wyszukiwarce internetowej napiszemy jego imię i nazwisko wyskoczy nam krótka notatka po polsku: Sigismunt Gargas, ekonomista.
Data i miejsce urodzenia: 1876, Polska
Data śmierci: 1948.
W języku niemieckim w Wikipedii znajdziemy trochę więcej informacji. Na przykład tytuły jego prac naukowych i notatkę o procesie Felixa Fechenbacha, w którym oskarżonym o szpiegostwo był również Gargas.

Zygmunt Gargas urodził się 19 stycznia 1876 roku w Paşcani (Rumunia). Jego ojciec był inżynierem w Czerniowcach, a matka pochodziła z rodziny o niemiecko-żydowskich korzeniach.

W wieku dwudziestu lat Zygmunt Gargas skończył studia prawnicze na Uniwersytecie Lwowskim. Uzyskał tytuł doktora nauk prawnych. Następnie kontynuował naukę w Berlinie i w Wiedniu, a później studiował jeszcze w Stanach Zjednoczonych. Kiedy wrócił do Europy, zamieszkał w Wiedniu, gdzie prowadził kancelarię adwokacką.

Już w czasie studiów aktywnie zajmował się polityką. Miał konserwatywne poglądy i skonfliktowany był ze środowiskiem wszechpolskim, które oskarżał nawet o blokowanie jego pracy habilitacyjnej.

W austriackiej stolicy znowu działał społecznie i naukowo. Np. publikował artykuły w różnych czasopismach. Poruszał w nich tematy historyczne, prawne ekonomiczne i związane ze statystyką. Zajmował się także sprawami emigracji. Współuczestniczył w założeniu towarzystwa „Patria” .
Od stycznia 1913 r. został przedstawicielem krakowskiej filii spółki Canadian Pacific Railway Company (CPRC). Niestety ta współpraca skończyła się oskarżeniem dotyczącym nieprawidłowości finansowych. Niczego Gargasowi nie udowodniono, a śledztwa z czasem zaniechano.
Zygmunt Gargas wyjechał do Paryża, gdzie pracował jako dziennikarz, a latem 1914 roku udał się do Holandii niezaangażowanej w działania wojenne. Początkowo zamieszkał w Rotterdamie, gdzie rozpoczął współpracę z ukazującym się od 1843 roku  „Nieuwe Rotterdamsche Courant” (dzisiejszy „NRC Handelsblad”).

W stosunku do państw centralnych „NRC” utrzymywał neutralność w przeciwieństwie do wspierającego blok Ententy „De Telegraaf”.
W Holandii, prawdopodobnie za namową niemieckiego konsula, założył Poolsch Persbureau (Polskie Biuro Prasowe).
Podstawowa działalność Polskiego Biura Prasowego polegała na publikowaniu w prasie holenderskiej artykułów o tematyce polskiej. W 1915 roku jednoosobowe biuro Gargasa zostało włączone w strukturę Hilfsstelle przy poselstwie niemieckim, dla którego ważne było, że teksty Gargasa mają zdecydowanie antyrosyjską wymowę.

Już w 1914 roku Zygmunt Gargas opublikował broszurkę zatytułowaną „De Poolse vraag” („Kwestia polska”), w której opisał sytuację Polaków w trzech zaborach. Strukturę monarchii austro-węgierskiej przedstawiał jako federacyjną i przeciwstawiał ją centralizmowi polityki carskiej Rosji.

Kontakty Gargasa, np. z polskim biurem prasowym w Bernie czy z Polskim Komitetem Obrony Narodowej w Chicago, były dla Niemców niezwykle cenne.
Zygmunt Gargas w latach 1916- 1918 na łamach holenderskich dzienników i czasopism umieścił 617 artykułów, z czego aż 112 był autorem.

Problematyka tych tekstów była aktualna i dotyczyła prognoz na temat odzyskania przez Polskę niepodległości, granic przyszłego państwa, sojuszy, ale też Polaków na uchodźstwie. Gargas podejmował również tematy dotyczące represji wobec katolików na terenie Rosji.
Oprócz działalności publicystycznej wygłaszał odczyty na tematy polskie i zajmował się dystrybucją niemieckich filmów propagandowych o polskiej tematyce w holenderskich kinach.

W styczniu 1917 roku do Hagi przybył Jan Włodek (1885-1940), przedstawiciel Naczelnego Komitetu Narodowego, gdzie zorganizował niezależne od prywatnej inicjatywy Gargasa, przedstawicielstwo prasowe. We wrześniu 1917 roku NKN został zastąpiony przez Radę Regencyjną powołaną przez niemieckie i austro-węgierskie władze okupacyjne. Tym samym Jan Włodek uzyskał status reprezentanta odbudowującego się państwa polskiego i powierzono mu m.in. opiekę nad obywatelami polskimi znajdującymi się w Holandii. Zobowiązano go do ułatwienia im repatriacji. W listopadzie 1918 roku prowadzone przez Włodka Polskie Biuro Korespondencyjne uzyskało status przedstawicielstwa zagranicznego nowo powstałego państwa. Od stycznia 1919 roku pełnił obowiązki chargé d’affaires, zaś we wrześniu tego  roku został posłem polskim w Hadze, pierwszym od czasu ostatniego rozbioru.

To spowodowało, że działalność biura Zygmunta Gargasa została zawieszona, a on sam wyjechał do Berlina. Pracował tam w niemieckim Ministerstwie Spraw Zagranicznych jako lektor. Jednak już w 1919 roku wrócił do Holandii, gdzie prowadził głównie działalność publicystyczną.

W 1922 roku  Zygmunt Gargas został oskarżony w Niemczech o szpiegostwo na rzecz Anglii i skazany na jedenaście lat więzienia w tzw. procesie Fechenbacha. Ten proces zwany jest niemiecką „aferą Dreyfusa”, a jej główny bohater oskarżony został o zdradę stanu.

Felix Fechenbach (1894-1933) był socjalistą i pacyfistą,  blisko współpracował z Kurtem Eisnerem, premierem Bawarii. Był ofiarą pierwszej fali terroru narodowosocjalistycznego. Na nienawiść faszystów naraził się tym, że jako polityk i publicysta angażował się w obnażanie niemieckiej winy wojennej i zwalczał bawarskie nacjonalistyczne bojówki paramilitarne.

Felix Fechenbach i Zygmunt Gargas w wyniku protestów prawników oraz nacisku opinii publicznej zostali zwolnieni w grudniu 1924 roku. Po powrocie do Holandii, po początkowych niepowodzeniach, Gargasowi udało się uzyskać posadę wykładowcy historii ekonomii na uniwersytecie w Amsterdamie. W Holandii został już do końca życia. Zmarł w 1948 r., ale niestety nie są znane ani dokładna data jego śmierci, ani miejsce jego pochówku.

Informacje do tego tekstu pochodzą z książki, która ukazała się w 1916 r. w Poznaniu i nosi tytuł „Niemilknące muzy. Wydawcy, pisarze, tłumacze i pośrednicy kulturowi na frontach Wielkiej Wojny (1914-1918)” . Jej autorem jest Paweł Zajas.

Obszerna cyfrowa baza czasopism holenderskich z lat 1618-1995, dostępna na platformie www.delpher.nl, podaje dla tematu „Poolsch Persbureau” (Polskie Biuro Prasowe) 61 trafień przypadających na lata 1914- 1918, z czego pięćdziesiąt z nich to teksty, które ukazały się na łamach holenderskich gazet ogólnokrajowych, cztery zostały opublikowane w prasie wydawanej w Indiach Holenderskich, jedno pochodzi z gazety ukazującej się na terenie Antyli Holenderskich, a sześć z holenderskich gazet regionalnych.

27.01.2019 Grażyna Gramza, Niedziela.NL